Konserwacja trzech dudek – ksiąg metrykalnych z XVII i XVIII wieku z zasobu Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze (2024 r.)
W roku 2024 Archiwum Diecezjalne w Zielonej Górze ponownie wzięło udział w konkursie „Wspieranie Działań Archiwalnych 2024” i uzyskało środki finansowe przyznane przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych w Warszawie na pełną konserwację trzech ksiąg metrykalnych z XVII i XVIII wieku ze swojego zasobu.
Księgi te stanowią cenny materiał do badań interdyscyplinarnych. Na uwagę zasługuję fakt, że pierwsze zapisy w księgach pochodzą z wczesnego okresu organizowania systemu rejestracji ludności przez administrację kościelną, w postaci akt metrykalnych.
Pierwsza księga z parafii katolickiej w Pszczewie została spisana w języku polskim i łacińskim, zawiera zapisy dotyczące urodzeń w latach 1632-1667 i w roku 1694, zgonów w latach 1640 – 1685 i ślubów w latach 1632-1694. Ponadto spisano inwentarz parafii w 1659 r. oraz w 1736 r. Szczególną wartością tej księgi jest unikatowy zapis kronikarski z 1631 roku dotyczący przebiegu wojny trzydziestoletniej w regionie. Druga księga z parafii katolickiej we Wschowie została spisana w językach polskim, łacińskim i niemieckim. Rękopis zawiera wpisy dotyczące urodzeń w latach 1643-1674, zgonów w latach 1690 – 1709 i ślubów w latach 1607-1709. Są to najstarsze metryki w zasobach Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze i jedne z najstarszych zachowanych akt metrykalnych w całym regionie. Warto podkreślić, że dudka ta została spisana na papierze ręcznie czerpanym produkowanym przez papiernię w Dusznikach Zdroju (wpisaną na listę UNESCO w 2011 r.). Jest to prawdopodobnie najstarszy papier tej słynnej papierni wykonany przez papiernika Gregora Kretschmera (1588-1619/1623). Świadczy o tym filigran widoczny w przeźroczu papieru z przedstawieniem św. Piotra z kluczem. Trzecia księga z parafii katolickiej we Wschowie została spisana w językach łacińskim i niemieckim. Zawiera ona wpisy dotyczące urodzeń w latach 1674-1707, i ślubów w latach 1674-1701.
Wymienione rękopisy nigdy nie trafiły do obiegu naukowego, a ich stan zachowania nie pozwalał na korzystanie z nich.
Wszystkie księgi łączy ich charakterystyczny format folio fracto (długość arkusza kancelaryjnego, szerokość połowy półarkusza, tzw. dudka). Wszystkie składają się z rękopiśmiennych kart z papieru ręcznie czerpanego, zapisanych obustronnie atramentem żelazowo-galusowym. Pierwsza dudka składa się z 228 kart zszytych na pergaminowe zwięzy i oprawionych w miękkie pergaminowe obleczenie, barwione na żółto. Druga dudka składa się z 98 kart zszyta na pergaminowe zwięzy, a jej oprawa nie zachowała się. Trzecia dudka ma 98 kart i została złożona w formie poszytu. Karty zostały doszyte do oprawy składającej się ze sklejonych ze sobą dwóch arkuszy papieru z doklejonymi paskami z ozdobnego papieru marmurkowego.
Księgi te zachowane były w bardzo złym stanie, a charakter i stopień ich zniszczeń był różnorodny. Ich stan zachowania świadczył o burzliwych losach oraz niewłaściwym sposobie przechowywania i użytkowania. Niewątpliwie były one długotrwale umieszczone w niestabilnych warunkach wilgotnościowo – klimatycznych.
Pierwsza dudka nosiła ślady poważnego zalania – widoczny był zaciek obejmujący wszystkie karty bloku od strony zewnętrznej. W miejscu tym długotrwale zawilgocony papier uległ silnej degradacji mikrobiologicznej – puszystej destrukcji. W konsekwencji stał się znacznie osłabiony strukturalnie i mechanicznie, rozpulchniony, łatwo ulegając dezintegracji. W niektórych obszarach kart papier uległ całkowitemu rozpadowi, powstały obszerne ubytki i niewielkie przedarcia na brzegach kart. Występowały także naloty grzybowe. W wyniku wahania temperatury i wilgotności pergaminowa oprawa uległa deformacji, a grzbiet księgi przełamał się. Pergamin był również silnie zanieczyszczony powierzchniowo i strukturalnie, ze śladami działalności owadów (zanieczyszczenia, otwory wylotowe). Obleczenie w wielu miejscach było powierzchniowo przetarte i przedarte na krawędziach. Miejscami występowały wżery atramentowe oraz blaknięcie atramentu. Szycie było miejscami przerwane i poluzowane, powodujące częściowe wysuwanie się niektórych składek
W przypadku drugiej dudki niewątpliwie brak oprawy, pełniącej funkcję ochronną, wpłynął na stan zachowania bloku księgi. Nieosłonięte karty stały się bardziej podatne na zabrudzenia i uszkodzenia mechaniczne. Były silnie zanieczyszczone powierzchniowo i strukturalnie. Na niektórych stronach widniały plamy błota, zaplamienia oraz niewielkie otwory wylotowe i nieregularne ubytki powstałe w skutek żerowania owadów. Znaczne uszkodzenie mechaniczne stanowiły ubytki powstałe w wyniku działalności gryzoni znajdujące się przy krawędziach niektórych składek. Dodatkowo przedarte były wszystkie grzbiety składek. Lniane nici szycia były poluzowane i przerwane, a składki są niemal całkowicie uwolnione.
Trzecia dudka była narażona na poważne uszkodzenia mechaniczne z powodu rozklejenia się arkuszy papieru stanowiących jej oprawę. Zarówno oprawa jak i karty były zanieczyszczone powierzchniowo i strukturalnie, z występującymi licznymi plamami i zaciekami. Wewnątrz składek znaleziono również piasek, zasuszone szczątki roślin, nasiona, włosy czy drobinki wosku. Papierowe arkusze były mocno zagniecione, przedarte i posiadały rozległe ubytki powstałe w wyniku działalności gryzoni i owadów. W wyniku wcześniejszego zawilgocenia niemal wszystkie karty dudki nosiły znamiona puszystej destrukcji. W wyniku tego utracono fragmenty osłabionych strukturalnie ostatnich kart rękopisu. Dodatkowo na niektórych kartach zaobserwowano nalot grzybowy, a także plamy powstałe w skutek aktywności mikroorganizmów. Lniane nici szycia były osłabione i poluzowane, a niektóre jej fragmenty przerwane, powodując wypadanie składki z bloku.
Celem projektu była pełna konserwacja, zabezpieczenie, opracowanie historyczne oraz udostępnienie cennych ksiąg metrykalnych z XVII i XVIII wieku. Przeprowadzone zostały niezbędne prace konserwatorskie i restauratorskie, z poszanowaniem dla substancji zabytkowej, śladów dawności i patyny. Niniejsze działania były konieczne do zahamowania procesów destrukcyjnych niszczących materiały, z których wykonane są zabytki. Istotne było również przywrócenie im walorów estetycznych, umożliwiających ich ekspozycję. Dokumenty po konserwacji mogą być bezpiecznie zdigitalizowane, udostępniane i użytkowane.
Poważnym problemem konserwacji było zakażenie mikrobiologiczne rękopisów, osłabienie strukturalne i mechaniczne kart i opraw oraz silna ich deformacja oraz brak jednej z opraw. Konserwacja dokumentów obejmowała przede wszystkim takie zabiegi jak: dezynfekcja, demontaż opraw i bloków ksiąg, oczyszczanie mechaniczne i chemiczne kart i opraw, uzupełnianie ubytków w kartach papierowych i pergaminowym obleczeniu, podklejanie przedarć, wzmacnianie strukturalne kart papierowych, prostowanie kart papierowych oraz naprężanie pergaminu, scalanie kolorystyczne powstałych uzupełnień. Dwie istniejące oprawy po konserwacji ponownie zamontowano wg oryginalnego sposobu oprawiania wykorzystując wszystkie oryginalne elementy, i dodając zrekonstruowane, brakujące elementy (m. in. kapitałki, wiązania oprawy, niektóre zwięzy). W celu zabezpieczenia przed dalszym uszkodzeniem i zanieczyszczeniem, a także w celu zachowania integralności bloku księgi zdecydowano się na wykonanie nowej oprawy dla drugiej dudki, której oprawa nie zachowała się. Oprawiono księgę w całą skórą w typie historyzującym. Wybrano do tego celu współczesną cielęcą skórę garbowaną roślinnie. Wykonano również delikatne ozdobne tłoczenia na skórzanym obleczeniu.
Po zakończeniu prac konserwatorskich księgi zostały umieszczone w indywidualnych, atestowanych opakowaniach ochronnych, zapewniających ich właściwe przechowywanie i ekspozycję. Skany dokumentów są dostępne w systemie ZoSIA i w serwisie www.szukajwarchiwach.gov.pl wraz z ich opracowaniem historycznym.
Konserwacja wykonały: mgr Joanna Ogińska i mgr Dominika Przybysz – dyplomowane konserwatorki papieru i skóry z Archiwum Państwowego w Zielonej Górze. Prace trwały od lipca 2024 do grudnia 2024 roku.
