Konserwacja trzech dokumentów pergaminowych z XVII i XVIII wieku z zasobu Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze
W zasobie Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze znajdują się trzy pergaminy, które w 2023 roku poddano konserwacji w ramach realizacji zadania publicznego pod tytułem: „Konserwacja trzech dokumentów pergaminowych z XVII i XVIII wieku ze zbioru Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze wraz z opracowaniem i digitalizacją”. Środki finansowe na realizację powyższego zadania zostały przyznane przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych w Warszawie.
Wytypowane do konserwacji dokumenty pochodzą kolejno z 1641, 1646 i 1779 roku, a dotyczą nadań kościelnych na rzecz parafii: pierwszy- w Babimoście, drugi – w Dąbrówce Wielkopolskiej i trzeci – w Międzyrzeczu. Zostały odnalezione na strychu budynków parafialnych. Jak dotąd nie trafiły do obiegu naukowego. Ich stan zachowania nie pozwalał na korzystanie z nich przez badaczy, a także na ich digitalizację lub transkrypcję. Są to unikatowe rękopisy z uwagi na ogromne zniszczenia i straty wojenne terenu pogranicza Dolnego Śląska oraz Wielkopolski. Oprócz informacji historycznych zawierają także oryginalne podpisy wystawców i świadków. Niewątpliwie są źródłami przydatnymi zarówno historykom regionalistom jak i historykom Kościoła oraz badaczom kancelarii okresu nowożytnego.
Każdy z prezentowanych rękopisów charakteryzuje się inną techniką wykonania. Pierwszy z nich ma formę jednoskładkowego kodeksu. Składa się z ośmiu rękopiśmiennych kart pergaminowych, wykonanych z pergaminu cielęcego. Karty zszyto ze sobą wtórnie w składkę nićmi lnianymi, oryginalne szycie nie zachowało się. Karty pergaminowe zapisane są obustronnie atramentem żelazowo-galusowym. Rękopis oprawiony jest w pergamin cielęcy zdobiony ślepymi tłoczeniami.
Drugi dokument ma formę jednoskładkowego kodeksu. Składa się z czterech rękopiśmiennych kart pergaminowych zapisanych atramentem żelazowo-galusowym oraz czterech kart ochronnych i wyklejek wykonanych z papieru ręcznie czerpanego. Karty zostały ze sobą zszyte w składkę nićmi lnianymi. Rękopis oprawiony jest w barwiony na czerwono, ślepo tłoczony pergamin cielęcy, naklejony na tekturowe okładziny. Dokument był pierwotnie wiązany na dwie pary taśm jedwabnych, o czym świadczą zachowane ich niewielkie fragmenty. Dokument był prawdopodobnie uwierzytelniony pieczęcią woskową w puszce metalowej, która się nie dachowała, zachował się jedynie fragment błękitnego jedwabnego sznura pieczętnego.
Trzeci rękopis wykonany jest atramentem żelazowo galusowym na pergaminie cielęcym, zapisanym jednostronnie. Ubogacony jest malowaną bordiurą, inicjałami i tekstem pisanym majuskułą. W centralną część dekoracji wpleciony jest medalion z wielobarwną miniaturą, przedstawiającą Matkę Boską z Jezusem. Dokument uwierzytelniony jest czerwoną pieczęcią woskową w puszce metalowej bez pokrywy, zawieszoną na niebieskim sznurze jedwabnym z dekoracyjnymi chwostami. W wosku widoczne są dwa, wytłoczone odciski pieczętne wystawcy.
Zabytki te zachowane były w bardzo złym stanie, a charakter i stopień ich zniszczeń był do siebie zbliżony. Ich stan zachowania świadczył o burzliwych losach oraz niewłaściwym sposobie przechowywania i użytkowania. Niewątpliwie były one długotrwale umieszczone w niestabilnych warunkach wilgotnościowo – klimatycznych.
W pierwszym z dokumentów w wyniku zawilgocenia oraz wahań temperatury i wilgotności pergaminowe karty oraz oprawa uległy silnej deformacji. Widoczne były ślady poważnego rozległego zalania. W miejscach tych pergamin uległ żelatynizacji, a w wyniku niekontrolowanego wysychania, skurczowi. W obszarach tych został zdegradowany mikrobiologicznie. Karty pergaminowe były również poważnie zanieczyszczone powierzchniowo i strukturalnie. Oględziny obleczenia wykazały występowanie licznych rdzawych plam oraz nieregularne ubytki powstałe w wyniku działania korozji metalu. Miejscami widoczne były drobne nieliczne otwory wylotowe powstałe w skutek żerowania larw owadów. Nie przetrwało szycie składki z oprawą, w konsekwencji jest ona obecnie oddzielona. Niestety nie zachowało się także wiązanie dokumentu.
W drugim dokumencie wyniku niestabilnych warunków klimatycznych karty oraz pergaminowe obleczenie odkształciło się. Wszystkie karty oraz obleczenie były wyraźnie zanieczyszczone powierzchniowo i strukturalnie, z widocznymi zaciekami oraz plamami. Na tylnej karcie ochronnej i wyklejce występowały rdzawe plamki po korodującej metalowej puszce pieczętnej. Krawędzie wyklejek były zagniecione z wieloma widocznymi przedarciami i ubytkami. Wyklejki i okładziny nosiły ślady działalności larw owadów – były to niewielkie wydrążone korytarze. Obleczenie w wielu miejscach było powierzchniowo przetarte i lokalnie przedarte na krawędziach. Gdzieniegdzie występowały także niewielkie otwory, powstałe w wyniku żerowania larw owadów. Niestety nie przetrwała pieczęć wraz z puszką pieczętną i częścią jedwabnego sznura, na którym była zawieszona. Taśmy jedwabne wiążące zachowały się jedynie w niewielkich fragmentach.
Najwyższy stopień zniszczeń wykazywał trzeci rękopis. On również w wyniku wahania temperatury i wilgotności uległ deformacji. Dokument nosił ślady poważnego zalania czego dowodem był rozległy nieregularny zaciek. W miejscu tym długotrwale zawilgocony pergamin uległ silnej degradacji mikrobiologicznej (widoczne były plamy i naloty grzybowe). W konsekwencji stał się znacznie osłabiony strukturalnie i mechanicznie. Pergamin w obszarze tym łatwo ulegał dezintegracji. Powstały ubytki i przedarcia, a także silnie utrwalone pionowe zagniecenie. Atramenty zostały wymyte, a tym samym tekst stał się mało czytelny.
Pergamin był silnie zanieczyszczony powierzchniowo i strukturalnie. Widoczne były obszerne plamy tłuszczowe, liczne ekskrementy po owadach i wiele rdzawych śladów, pochodzących z produktów korozji puszki pieczętnej. Na całym obszarze pergaminu widniało bardzo dużo różnej wielkości brunatnych plam. Pieczęć woskowa była powierzchniowo zabrudzona z niewielkimi ubytkami a puszka metalowa skorodowana. Jedwabny sznur były zakurzony i zaplamiony, a jego nici wypłowiałe, splątane i miejscami przerwane. Atramenty są częściowo wyblakłe, a w miejscu zalania uległy niemal całkowitemu wypłukaniu. Tekst, jak i jego dekoracyjne elementy, znajdujący się na linii zagięć uległ przetarciu. Niestety czerwone inicjały w miejscu zalanie zostały nieodwracalnie uszkodzone – wypłukane lub częściowo utracone wraz z pergaminem. Barwna miniatura jest czytelna, lecz miejscami przetarta.
Celem projektu była pełna konserwacja, zabezpieczenie, opracowanie historyczne oraz udostępnienie cennych dokumentów pergaminowych z XVII i XVIII wieku. Przeprowadzone zostały niezbędne prace konserwatorskie i restauratorskie, z poszanowaniem dla substancji zabytkowej, śladów dawności i patyny. Niniejsze działania były konieczne do zahamowania procesów destrukcyjnych niszczących materiały, z których wykonane są zabytki. W ramach prac przeprowadzono także badania historyczne dokumentów. Istotne było również przywrócenie im walorów estetycznych, umożliwiających ich ekspozycję. Dokumenty po konserwacji mogą być bezpiecznie zdigitalizowane, udostępniane i użytkowane.
Poważnym problemem konserwacji było zakażenie mikrobiologiczne rękopisów, osłabienie strukturalne i mechaniczne pergaminu oraz silna ich deformacja. Konserwacja dokumentów obejmowała przede wszystkim takie zabiegi jak: dezynfekcja, oczyszczanie mechaniczne i chemiczne, prostowanie obleczeń i kart pergaminowych poprzez ich naprężanie, uzupełnianie ubytków w obleczeniach i tekturowych okładzinach, kartach pergaminowych i papierowych, podklejanie przedarć, wzmacnianie strukturalne kart papierowych i okładzin, scalanie kolorystyczne powstałych uzupełnień, rekonstrukcja jedwabnych wiązań, konserwacja pieczęci (oczyszczenie chemiczne wosku i metalowej puszki, zabezpieczenia metalu przed korozją) oraz oczyszczenie chemiczne i scalenie jedwabnego sznura pieczętnego.
Po zakończeniu prac konserwatorskich zabytki zostały umieszczone w indywidualnych, atestowanych opakowaniach ochronnych, zapewniających ich właściwe przechowywanie i ekspozycję. Skany dokumentów są dostępne w systemie ZoSIA i w serwisie www.szukajwarchiwach.gov.pl wraz z ich opracowaniem historycznym.
Konserwacja wykonały: mgr Joanna Ogińska i mgr Dominika Przybysz – dyplomowane konserwatorki papieru i skóry z Archiwum Państwowego w Zielonej Górze. Prace trwały od lipca 2023 do grudnia 2023 roku.
